BUTI NA LANG WALA AKONG kotse, kasi ang totoo, sa tren lang talaga ako nakakapag-isip tungkol sa ganitong mga bagay. At sa dinami-dami ng biyahe ng tren mulang Recto papuntang Cubao, siguro makabubuo na ako ng tesis para sagutin ang mga tanong na dapat yatang nasasagot ng bawat manunulat: 1) Why do I write; 2) Why do I write the way I write; at 3) Whom do I write for.
Problema nga lang, sakit ko rin ‘yung sakit ng bawat manunulat: Ang daling mag-isip, pero ang hirap isulat ang lahat nang naiisip. Kapag ino-organize na, kapag ilalapat sa papel, parang naglalahong lahat. Parang ang daling makipag-inuman at ideklara sa mga kaibigan, sa tapat ng beer, ang mga paniniwala ko ukol sa pagsusulat. Kapag may nagtatanong, parang ang daling sagutin. Kapag sa akin mismo nakasalalay kung paanong sisimulan at padadaluyin ang usapan, ang hirap, hirap, hirap yata.
Meron na akong mahabang listahan ng mga pamagat, sa totoo lang, ng isusulat kong papel/tesis/encyclopedia/library ukol sa poetika ko: “Against Universality,” para medyo kontrobersyal; “Affect and the Pursuit of the Ineffable,” para medyo misteryoso; “Secret-sharing and Engagement in The Lyric Mode,” para medyo pa-intelektuwal. Pero sabi ko nga, doon na lang din ako naipit, sa mga malalaking ideya na sa totoo lang e kailangan ng mahaba-habang panahon at marami-raming bote ng beer para talagang mai-flesh-out sa papel. Hindi yata sapat ang bumiyahe lang sa tren.
Kaya heto, kahit medyo minadali at sobrang late na, pipilitin kong pagkasyahin sa iilang pahina ‘yung papel/tesis/encyclopedia/library ng poetika ko.
Siguro, para simulan, pinakamagandang itanong sa sarili kung “Ano ba ang mahalaga?” Ibig sabihin, sa mga binabasa at sinusulat kong akda, ano ‘yung hindi puwedeng mawala? Ano ‘yung kailangang nandu’n para ituring ko ‘yung akda na—hindi lang “panitikan,” kasi mas mahaba-habang usapan ‘yun, at siguro mas okey kung sa ibang kuwentuhan na lang natin diinan ang topic na ‘yun—hindi lang panitikan, pero ‘yung maganda, ‘yung astig?
Kaya ayun: ang sagot ko sa kung ano ba ang mahalaga: ‘Yung may Dating. Simula pa lang ng buhay-panulat ko, iniisip ko na ang maganda para sa akin e ‘yung malakas ang Dating, ‘yung kaya bang ikuyom ang puso ko o patinginin ako sa bintana. At napatibay lang ang paniniwala ko rito sa isang klase sa M.A. (na hindi ko naman din naituloy,) kung saan nabasa ko ‘yung papel ni Manong Bien Lumbera tungkol sa Dating bilang panimulang estetika ng panitikang Pilipino.
Lalong lumalim ang pananalig ko sa Dating sa isang seminar class sa Philosophy na kinuha ko bilang elective—‘yung “Contemporary Crises in Reason.” Kapag ang pambungad ng lecture e ‘yung sinabi ni Pascal na “The heart has reasons that reason cannot comprehend,” at dumiretso na upang pag-usapan si Levinas (“In the face of the other the finite becomes transcendent,”) hanggang umabot kay Scheller at sa mga teorya niya tungkol sa affect, siguro nga sapat na ‘yun para mapagtibay ang mga paniniwala ko.
At ano nga ba ang paniniwalang ito tungkol sa dating, sa affect? Ganito, in a nutshell: Oo, siyempre, logical system ang wika. Pero ‘yung sining, ang nagpapasining sa kanya, ‘yung katangian niyang i-extend ‘yung boundaries ng logical system na iyon—o, siguro, more accurately, ‘yung kapangyarihan niyang ipa-intuit sa atin kung ano ang nasa kabila ng boundaries na iyon. Art transcends (or at least attempts to transcend) mere logic to remind us of that human part of us, the part that thrives in the humility of saying that no, not everything can be explained. That thrives in faith, actually: Faith that there is a langue upon which each of our paroles are anchored upon—that there are things that cannot be encased in our feeble attempts at understanding. Kutob ko, nandu’n ang affect, e. The heart has reasons that reason cannot comprehend.
Kung hindi pa obvious, dito ko na rin babanggitin na hindi yata maipapaliwanag ang affect, anumang pilit natin. (Kaya nga marapat na sabihin na mas mapag-uusapan ang affect hindi gamit ang pormalistikong pananaw, kundi ang reader response.) Beyond language nga, di ba. Kaya mula sa puntong ito mukhang mahihirapan na akong ituloy ang papel na ito.
Siguro ang susunod na hakbang e ang itanong kung ano ‘yung mga katangian ng affective na akda. Una siguro sa listahan e ‘yung nakasanayan ko nang tawaging earnestness. Ibig sabihin: Clarity, and intensity, of emotion. Kapag nararamdaman mo ‘yung linaw at igting ng damdamin ng nagwiwika sa isang akda, nga naman, di ba, mas madaling tamaan dito?
Naaabot iyon, sa paniniwala ko, sa maingat na paggamit ng mga silences sa isang akda. Sa madaling sabi, pacing, at momentum. Kailan gagamit ng period, o ng coma, o ng double-dash? Kailan puputol ng linya? At bakit mahalaga ito?
Heto ‘yung isa sa mga pinakamahalaga kong natutunan ukol sa pagsusulat: Mahalaga ang handling ng silences kasi kinokontrol nito ang hininga. Hininga ang nagdidikta kung gaanong katagal magbababad ang mambabasa sa isang linya o kataga o imahen, o kung gaano kabilis niyang padadaanin sa haraya niya ito. Hininga ang nag-aapproximate ng emotion. Hininga ang nagbibigay sa atin ng signos kung gaano katotoo ang damdamin.
Sa kabila ng kahalagahan ng clarity and intensity of emotion, ng earnestness, nakababatang kapatid lang ito ng isang mas mahalagang elemento ng poetika ko. Para ipaliwanag iyon, mahalaga ang back story.
Noong nag-aaral pa ako ng M.A. ko, postkolonyalismo ang teoryang pinakakinahumalingan ko. At sa pag-aaral ng teoryang iyon, may ilang ideya na hindi ko mabitaw-bitawan, hanggang sa mapagtanto ko na ngang doon pala nakaangkla ang buong poetika ko.
Una e ‘yung konsepto ng third space ni Homi Bhabha. Kung sa kondisyong postkolonyal e madaling maipit sa colonizer-colony dialectic, mahalagang alalahanin na kayang bumuo ng postcolonial individual ng third space kung saan lalabas siya sa nakasanayang systems of signification (and thought).
Ibig palang sabihin, itong third space na ito pala ang espasyo kung saan maeexplore ang lahat ng proyekto ng postkolonyalismo: resistance, ambivalence, re-membering, (ang kontrobersyal na) reconstitution, at (ang lalong mas kontrobersyal na) retribution.
At ito na ‘yun, ang pinakakinaaangklahan ng poetika ko: Itong third space na ito ang espasyo kung saan nagaganap ang phainomenon ng secrecy. (Galing kay Vince Rafael ang konsepto, sa sanaysay na “Freedom=Death: Oaths, Conjurings, and the Power of Secrecy.) May kapangyarihan ang lihim, ang wika, na magbigkis ng mga postkolonyal na indibiduwal, dahil labas ito sa system of signification ng colonizer. Secrecy creates an ineffable bond between the secret-sharers, a bond which invites people of the same condition into its space.
At itong ineffable bond na ito ang siya ring nagbibigkis sa pagitan ng nagwiwika at winiwikaan, sa pagitan ng makata at mambabasa. Kung imomodify nang kaunti, hindi naman talaga secrecy ang nagbibigkis, kundi ang phainomenon ng secret-sharing.
Dahil nga dito naliwanagan ako, bilang manunulat, sa kapangyarihan ng tulang magbigkis ng mga indibiduwal—lalo na ang mga postkolonyal na indibiduwal. Ang postmoderno at postkolonyal na indibiduwal—dahil sa panahon ngayon kung saan SSS at credit card number na lang ang tao, kung saan kabi-kabila ang tangkang i-dehumanize tayo, kung saan patuloy pa rin ang paniniil sa mga dating kolonya na ngayo’y bahagi ng third world, kung saan naghahari ang sistemang nagsasabi sa ating “mahalaga ka lang dahil nakakabili ka ng magarang celphone/kotse/damit,” ang sistemang sakim at papasok sa sarili, na nagkukulong sa atin sa kapital, sa numero, sa lohika—ang isa sa pinakamahalagang tungkulin ng sining e ang sabihin sa indibiduwal na may puso ka pa rin, kaya mo pang maramdaman ang lahat nang ito, ito (pagkuyom ng puso, pagtingin sa bintana). Kung baga: The heart has reasons that reason cannot comprehend, and you have a heart.
At ‘yun siguro ang punto: Resistance. Resist everything that denies us our humanity. Kaya nga siguro ang liriko ang naisip kong pag-ubusan ng panahon sa panulat ko. For the postmodern, postcolonial individual, the lyric mode is one of the most potent forms as it offers us a site of resistance, a well-bounded space that allows us to engage in secret-sharing. Hindi nga sigurong maling sabihin that the lyric space is the third space: Binibigyan niya tayo ng espasyo kung saan mapapaalalahanan tayong tao tayo.
Naaalala ko, minsan, ininterview ako para sa isang feature ukol sa mga batang manunulat. Ang tanong, bakit? Bakit pa? Ang sagot ko: To stay human. Of all my incoherent attempts at articulating why I still do this, of all the talk about my bilinguality (which I think is secondary to the idea that, heck, poetics transcends the geographies of language,) about my poems’ hyperactivity, its alleged disregard for the idea of “economy” in poetic language (which I think reflects my condition as a postcolonial and postmodern individual,) of everything I’ve said about poetry so far, ‘yun ang mahalaga, e, ‘yun na ‘yun, bok: It reminds us to stay human. It reminds us that we have a heart, and through art, in our most secret (lyric!) moments, that heart beats in its glorious, jagged, flawed, human rhythm.
good work, tol. yes, that's it: art -- all art -- reaffirms our humanity.
yeah i actually read ALL of it. gaddam hehe. tigilan mo na kaka-blog, mehn, maglabas ka na ng libro ; ) it. is. time.